Sözcük Yapısı Konu Anlatımı

KÖK Nedir?

Bir dilin parçalanamayan ve anlam taşıyan en küçük söz birimine kök denir.

Yukarıda da belirtiğimiz gibi “Gözlükçü” kelimesinin anlamlı en küçük parçası “Göz” olduğundan kök olarak bu sözcüğü almaktayız.

→ Kök, bir sözcüğün başında bulunur.

→ Birkaç istisna dışında (ben-bana /sen -sana) dışında kökler ek alırken yapısal değişikliğe uğramaz.

→ Kök, sözcükle anlamsal ilişki taşımalıdır. (Zamansız sözcüğünün kökü “zam” değil, zamandır.)

→ Kökler “isim, fiil, sesteş, ortak ve yansıma” olmak üzere beşe ayrılır.

1. a) İsim Kökü

Her türlü canlı ya da cansız varlığı, kavramı ve duyguyu kök halinde karşılayan köklerdir.

→ Cümle içinde “isim, sıfat, zamir, zarf, edat, bağlaç, ünlem” gibi görevlerde kullanılabilir.

→ Bu kökler “-mek/-mak” mastar eklerini almazlar.

Örnekler

• Kan, masa, defter, sol, bulut, ip, göz, ayak

1. b) Fiil Kökü

İş, oluş, hareket bildiren köklerdir.

Örnekler

• Bil-mek, al-mak, del-mek, düş-mek, iç-, ol-, say-, sön-…

İpucu: Bir sözcüğün isim ya da fiil kökü olduğunu mastar ekiyle anlayabiliriz. Eğer köke “-mek / -mak” mastar ekini getirebiliyorsak fiil, getiremiyorsak isim köktür.

1. c) Sesteş (Eş Sesli) Kök

Yazılışları aynı ama anlamları ve görevleri farklı olan sözcükler eş sesli olarak tanımlanmaktadır.

→ Sesteş kökler, isim ve fiil kökü olabilir. Bu köklerin isim ya da fiil olup olmamaları ancak cümleye göre değişebilmektedir.

→ Aynı anda hem isim hem de fiil kök olamazlar.

→ Sesteş kökler arasında herhangi bir anlam bağlantısı yoktur.

Örnekler

• Kazada kırılan tek kemik diz(Burada kırılan şey insan dizi olduğundan isim köktür.)
• Ali boncukları masaya diz(Burada “Dizmek” eylemi olduğundan fiil köktür.)
• Savaş bittiğinde mevsim yazdı. (İ.K.)
• Cebinden defterini çıkarıp notunu yazdı. (F.K.)

1. d) Ortak Kök

Kendi aralarında bir anlam ilişkisi bulunan ve ortak bir şekilde cümleye göre hem isim hem de fiil kökü olarak kullanılan sözcüklere ortak kök denir.

→ Ortak kökler, birbiriyle anlam ilişkisi taşımaktadır.

Örnekler

• Tüm sınıfı tek başına boyadı. (F.K.)
• Hızlıca fırçayı boyaya daldırdı. (İ.K.)
• Yaptığı yemeklerin tadını unutamıyorum. (İ.K.)
• Ünlü aşçıların yaptıkları yemekleri tadıyordu. (F.K.)
• boya / boya-
• güven/güven-
• eski / eski-
• yarış/yarış-

1. e) Yansıma Kök

Doğada bazı canlı ya da cansız varlıkların çıkardıkları seslerin taklidi yoluyla oluşmuş olan sözcüklere “Yansıma kök” denir.

→ Yansıma sözcükler isim kökü olarak kabul görür.

Örnekler

• cız, çat, fıs, güm, pat, şar, vız…

2) EKLER

Tek başlarına anlamları olmayıp ancak kelime kök ve gövdelerine gelerek onlara cümle içinde değişik görevler yükleyen ya da onlardan yeni sözcükler türeten seslere “ek” denir.

→ Ekler “çekim ekleri ve yapım ekleri” olmak üzere ikiye ayrılır.

→ Türkçede bir kök ya da gövdeye ek gelirken öncelik yapım ekindedir. Yapım eklerinin ardından çekim eki gelebilir ancak çekim eklerinden sonra yapım ekleri gelemez.

→ Çekim eklerinden sonra yapım ekinin gelmemesiyle ilgili istisnalar vardır: Anne-m-siz, Bir-lik-te-lik-leri

→ Türkçede ekler birleşerek yeni bir ek meydana getirebilirler. (Örneğin -me olumsuz eki + -den ayrılma eki = meden: zarf fiil eki)

→ Yalnız soru eki “mı” ayrı yazılır ancak onun dışındaki tüm ekler geldiği kelimeye bitişik yazılır.

1. a) Yapım Ekleri

Yapım eki, geldikleri kök, gövde ya da sözcüklerin anlatım gücünü geliştiren ve onlara farklı anlamlar kazandıran eklere denir.

→ Yapım ekleri sözcüğün anlamını, yapısını ve türünü değiştiren eklerdir.

→ Yapım ekleri geldikleri kökü gövdeye dönüştürür.

→ Yapım ekleri dörde ayrılır.

a.1) İsimden İsim Yapan Ekler

• lik:şekerlik, öğretmenlik, yıllık, kalemlik
• li:şehirli, kültürlü, dertli
• siz:huysuz, susuz, işsiz, ütüsüz
• cil:bencil, evcil, otçul
• cık:kitapçık, maymuncuk
• daş:vatandaş, yoldaş, sırdaş
• inci: ikinci, yüzüncü
• msı:acımsı, ekşimsi
• sal:duygusal, bitkisel, evrensel, geleneksel
• tı:fısıltı, gürültü, parıltı
• cı:gözcü, sözcü, sütçü, yolcu

a.2) Fiilden İsim Yapan Ekler

• -(e)r:gider, okur
• -k, ık:batık, yıkık, açık
• -ak:yatak, kaçak, durak
• -ga:bilge, süpürge, dalga
• -gan:çalışkan, unutkan, kaygan, sürüngen
• -gıç:bilgiç, dalgıç, başlangıç
• -ın / -in:yığın, dizin, tütün, ekin, gelin
• -maca:bulmaca, kesmece
• -sel:görsel, uysal, işitsel
• -anak:gelenek, görenek, seçenek, tutanak
• -ış:dikiş, yürüyüş
• -ıt:geçit, yakıt, konut
• -ma: dondurma, danışma
• -mak:çakmak, ekmek
• -tı:belirti, kızartı, kaşıntı, morartı
• -im:seçim, üretim, bölüm, çözüm, verim
• -gi:vergi, sevgi, görgü, bilgi
• -gın:dalgın, kızgın, bilgin, solgun
• -ı / -i:yazı, doğu, batı, gezi, ölü
• -ıcı / -ici:yırtıcı, satıcı, yapıcı, tutucu
• -ca:düşünce, eğlence
• -ınç:gülünç, basınç, korkunç
• -ıntı:esinti, çıkıntı, döküntü

a.3) İsimden Fiil Yapan Ekler

• -le:başla-, izle-, yolla, patla-
• –imse:özümse- ,küçümse-, azımsa-
• -l:doğrul-, sivril-, incel, kısal-, küçül-
• -a:kana-, yaşa-, türe-, boşa–, yaşa- oyna-
• -da:fısılda-, horulda-, gürülde–
• -at:yönet-, gözet–
• -kır:fışkır-, haykır–
• -lan:evlen–, hastalan- , güçlen-
• -laş:şakalaş-, dertleş-, çocuklaş–, iyileş-
• -(a)r:morar-, karar-, yaşar–
• -se:önemse-, garipse–, susa

a.4) Fiilden Fiil Yapan Ekler

• -t:yürüt-, anlat-, ağlat-, ürküt-, uyut-
• -(a)r:kopar-, uçur-, düşür–, içir-, kaçır-
• -dır:yazdır-, açtır-, bıktır-, sordur-, gezdir-, durdur-,
• -(ı)l:atıl-, yazıl-, çözül-, sorul-, çekil-, tutul-
• -(ı)n:görül-, yıkan-,sevin-, alın–
• -ele:kovala-, itele-, eşele-,
• -msa:anımsa-, gülümse-

1. b) Çekim Ekleri

Yeni sözcükler türetmeyen ancak sözcükler arasında ilgiler kuran ve sözcüklerin değişik görevlerde kullanılmasını sağlayan eklere “Çekim ekleri” denir.

→ Eklendikleri sözcüklere yeni bir anlam kazandırmaz.

→ Çekim ekleri; isim çekim ekleri ve fiil çekim ekleri olarak ikiye ayrılır.

b.1) İsim Çekim Ekleri

İsim soylu sözcüklere gelerek onların cümledeki görevini ve çeşitli durumunu belirten eklerdir. İsim çekim ekleri dörde ayrılır:

b.1.1) Durum (Hal) Ekleri

İsim ve isim soylu sözcüklere gelerek başka kelimelerle ilişki kurmalarını ve cümle içinde farklı görevler almalarını sağlayan eklerdir. Daha fazla bilgi için “İsmin Hal Ekleri” başlıklı yazımızı okuyabilirsiniz. Bu ekleri kendi içlerinde dört farklı başlıkta inceleyebiliriz:

Belirtme (Yükleme) Hal Eki (-i, -ı, -u, -ü): İsmi fiile bağlayan ve bu ismi fiilin nesnesi yapan eklerdir.

• Tüm yıl boyunca tarlayıkazdılar. (Neyi kazdılar?)

Yönelme (Yaklaşma) Hal Eki (-e, -a): Fiillerin yerini gösteren eklerdir. İsme dolaylı tümleç görevi katar.

• Tüm hafta çalışınca tatile (Nereye gitti?)

Bulunma Hal Eki (-de, -da): Eylemlerin gerçekleştiği yeri gösteren eklerdir.

• Güneş gözlüğümü arabada (Nerede unuttum?)

Ayrılma Hal Eki (-den, -dan): Eklendiği ada eylemin kendisinden uzaklaştığını, ayrıldığını gösteren eklerdir.

• Uzaklardandavul sesleri geliyordu. (Nereden geliyordu?) 

b.1.2) İyelik Ekleri

Eklendikleri isim soylu sözcüklerin kime ait olduğunu yani varlıkların sahiplerini gösteren eklerdir. İyelik eklerini şu tabloyla özetleyebiliriz:

Ben ⇒ 1.tekil şahıs iyelik eki → -ım, -im, -um, -üm (Kalem-im)
Sen ⇒ 2.tekil şahıs iyelik eki → -ın, -in, -un, -ün (Kalem-in)
O ⇒ 3.tekil şahıs iyelik eki → -ı, -i, -u, -ü (Kalem-i)
Biz ⇒  1.çoğul şahıs iyelik eki → -mız, -miz, -muz, -müz (Kalem-i-miz)
Siz ⇒ 1.çoğul şahıs iyelik eki → -nız, -niz, -nuz, -nüz (Kalem-i-niz)
Onlar  ⇒ 1.çoğul şahıs iyelik eki → -ları, -leri (Kalem-leri)

b.1.3) Çokluk (Çoğul) Eki

Türkçede isimlere gelerek onların birden fazla olduğunu gösteren eklerdir. Çokluk eki “-ler, -lar“dır.

• Öğrenciler, evler, arabalar, ağaçlar, kediler, masalar…
• Bu gece yıldızlarıseyretmek bana hüzün veriyor.

b.1.4) Eşitlik Eki

Bu ekler ismi eyleme bağlayarak fiilin şartlarını gösterirler. Eşitlik, benzerlik, karşılaştırma gibi özellikleri bulunur.

• Aptalcaişler yapmaya devam ediyordu.
• Maaşlarımızın artması insancayaşamamız için gerekliydi.

b.1.5) Vasıta Eki

Vasıta ekini alan isim eylemdeki belirten olayda bir aracı olarak kullanıldığını ya da bir birliktelik taşıdıklarını gösterir. “-la, -le” vasıta ekleri “ile” edatından ekleşmiştir.

• Ayakla, elle, hisleriyle, kalemle, silgiyle…

b.2) Fiil Çekim Ekleri

Fiil kök ve gövdeleri de cümle içinde kullanılabilmeleri için bir çekim ekine ihtiyaç duymaktadır. Fiillere gelen çekim ekleri ise kip ve şahıs ekleri olmak üzere iki çeşittir.

b.2.1) Kip Ekleri (Şekil ve Zaman Ekleri)

Bu ekler fiillerde ortaya konulan eylemin, hareketin, iş ve oluşun ne zaman ve ne şekilde gerçekleştiğini ortaya koyar. Bu ekler de bildirme ve tasarlama kipleri olmak üzere iki şekildedir:

Bildirme Kipleri: Gerçekleşen eylemin ne zaman yapıldığını ya da yapılacağını beş farklı zamanda göstermektedir.

Görülen Geçmiş Zaman Eki (-di, -dı, -du, -dü): gel-di, bak-tı, yürü-dü
Duyulan Geçmiş Zaman Eki (-miş, -mış, -muş, -müş): gel-miş, bak-mış, yürü-müş
Geniş Zaman Eki (-r, ar-, -er): gel-i-r, bak-ar, yürü-r
Şimdiki Zaman Eki (-yor): gel-i-yor, bak-ı-yor, yürü-yor
Gelecek Zaman Eki (-ecek, -acak): gel-ecek, bak-acak, yürü-y-ecek

Tasarlama Kipleri: Adın da anlaşılabileceği gibi eylemin henüz gerçekleşmediği ancak tasarlandığı bildirmektedir.

Şart Kip Eki (-se, -sa): gel-se, bak-sa, yürü-se
İstek Kip Eki (-e, -a): gel-e, bak-a, yürü-y-e
Gereklilik Kip Eki (-meli, -malı): gel-meli, bak-malı, yürü-meli
Emip Kip Eki (-sın, -sin, -sun, -sün): gel-sin, bak-sın, yürü-sün

b.2.2) Şahıs Ekleri

Fiillerde belirtilen eylemlerin kimler tarafından yapıldığını gösteren eklerdir. Türkçedeki şahıs ekleri altı başlıkta gösterilmektedir.

1.tekil şahıs eki → -ım, -im, -um, -üm ⇒ geldi-m, yürüdü-m
2.tekil şahıs eki → -ın, -in, -un, -ün ⇒ geldi-n, yürüdü-n
3.tekil şahıs eki → (ek yok) ⇒ geldi, yürüdü
1.çoğul şahıs eki → -Iz, -Uz, -k ⇒ geldi-k, yürüdü-k
2.çoğul şahıs eki → -nız, -niz, -nuz, -nüz ⇒ geldi-niz, yürüdü-nüz
3.çoğul şahıs eki → -lar, -ler ⇒ geldi-ler, yürüdü-ler

3) GÖVDE Nedir?

Bir sözcüğün en az bir yapım eki almış haline gövde denir.

→ Yapım eki almış sözcükler yani gövdeler aynı zamanda türemiş sözcükler olarak da değerlendirilmektedir.

→ Bir sözcük birden fazla yapım eki alabildiğinden ilk yapım eki köke, sonraki yapım eki ise gövdeye gelir.

→ Gövdeler; isim gövdesi ve fiil gövdesi olarak ikiye ayrılır.

• İsim Gövdesi: Göz-lük, simit-çi, kalem-lik
• Fiil Gövdesi: Gez-dir, kız-dır-, böl-üş-

Dikkat! Bazı kelimeler kök gibi düşünülse de aslında gövdedir. Örneğin “mutlu” kök gibi görünse de “mut” sözcüğünden geldiğinden gövdedir. Aynı şekilde “özle-mek” de “öz” kökünden gelir ve gövdedir.

4) YAPISINA GÖRE SÖZCÜKLER

Yapılarına göre sözcükler “basit kelimeler, türemiş kelimeler ve birleşik kelimeler” olarak üçe ayrılır.

1. a) Basit Sözcükler

Yapım eki almamış ve kök halinde bulunan kelimelere basit sözcükler denir. Bu sözcükler çekim eklerini alabilir.

• Kalem, masa, şarkı, evdeyiz, geliyor…

1. b) Türemiş Sözcükler

Bir sözcüğün en az bir yapım eki almış yeni haline türemiş sözcük denir. Türemiş sözcüklerde en az bir yapım eki vardır ve bu sözcüklere aynı zamanda gövde denir.

• Uçak, silgi, yarıladı, oyunlaştırdı, imkansız, kumsal, Türkçe

1. c) Birleşik Sözcükler

Birden fazla sözcüğün bir kavramı karşılamak üzere bir araya gelerek kaynaşmasıyla oluşan kelimelere birleşik sözcükler denir.

• Biçerdöver, bilgisayar, birkaç

→ Birleşik sözcükleri “birleşik isimler, birleşik sıfatlar, birleşik fiiller” olmak üzere üç başlıkta ele alırız:

c.1) Birleşik İsimler

⇒ İki isim soylu sözcüğün bir araya gelmesi: yeryüzü (yer ve yüz isimdir), kartopu (kar ve top isimdir)

⇒ Sıfat ve isim soylu sözcüklerin bir araya gelmesi: büyükbaba (büyük sıfat, baba ise isimdir), sonbahar (son sıfat, bahar isimdir)

⇒ İsim ve fiillerin bir araya gelmesi: mirasyedi (miras isim, yemek ise fiildir), bilgisayar (bilgi isim, saymak ise fiildir)

⇒ İki fiil soylu sözcüğün bir araya gelmesi: biçerdöver (biçmek ve dövmek fiildir), kapkaç (kapmak ve kaçmak fiildir)

⇒ İsim ve fiilimsilerin bir araya gelmesi: karıncayiyen (karınca isim, yiyen sıfat)

⇒ Yansıma sözcüklerin bir araya gelmesi: gırgır, patpat

c.2) Birleşik Sıfatlar

⇒ Anlamca ve biçimce kaynaşmış birleşik sıfatlar:

• Vatansever insanlar, birkaç kitap, kahverengi kupa

⇒ Kurallı birleşik sıfat:

Sıfat tamlamalarının sonuna “-lı, -li, -lık, lik, -sız” eki getirilerek yapılır:

• Kırmızı başlıklı kız, geniş caddeli sokaklar, üç asırlık hikaye, beş parasız adam

Sıfat tamlamasında sıfatla isim yer değiştirilip isme iyelik eki (-ı, -i, -sı, -si) getirilerek birleşik sıfat yapılabilir:

• Kanadı kırık kuş (kırık kanat), diksiyonu güzel insan (güzel diksiyon), ekranı kırık telefon (kırık ekran)

c.3) Birleşik Fiiller

Birden fazla sözcüğün bir araya gelerek kalıplaşmasıyla oluşan sözcüklerdir. Birleşik fiiller oluşum şekillerine göre üç başlıkta incelenir:

⇒ Yardımcı Fiille Yapılan Birleşik Fiiller: Bir isimle birlikte başta “et-, ol-” olmak üzere “bul-, buyur-, eyle-, kıl-, yap-, ver-” gibi yardımcı fiillerin birleşmesiyle oluşan birleşik fiillerdir.

• Mahallede zor durumda olanlara yardım ederdi.
• Maçta tek şutumuz gol olmuştu.
• Allah rahmet eylesin.
• Kararlı biri olması sözünü etkili kılıyordu.

⇒ Kurallı Birleşik Fiiller: Belli bir kurala göre yardımcı fiiller, fiil unsuruna getirilir ve kendi anlamlarından uzaklaşarak fiile “yeterlik, tezlik, yaklaşma, sürerlik” gibi anlamlar katar.

Yeterlilik Fiilleri: Cümleye olasılık, rica ve gücü yetme anlamları katar. (Fiil + ebilmek)

• Camı biraz açabilir misiniz?
• Böyle çalışırsam sınıfı geçebil

Tezlik Fiilleri: Cümleye genellikle bir “acelecilik, çabukluk” anlamı katmaktadır. (Fiil + evermek)

• Giderken bu paketi de teyzene bırakıver.
• Sürekli oturuyorsun, biraz kımıldayıver.

Süreklilik Fiilleri (Sürerlilik Fiili): Cümleye bir zamandan beri yapılan işteki devamlılığı anlamı katan birleşik fiillerdir. (Fiil + edurmak/ekalmak/egelmek)

• Sen başlayadur, ben işimi halletmeye çalışayım.
• Kapımız sana açık, istediğin zaman çıkagel.

Yaklaşma Fiilleri:  cümleye gerçekleşmeye çok az kalmış anlamını katar. (Fiil + eyazmak)

• Merdivenlerden çıkarken birden düşeyazdım.
• Kış günü sokakta yürümekten donayazdım.

⇒ Anlamca Birleşik Fiiller: İsimlerin çoğunlukla anlamlarını kaybederek bir esas fiil ile kalıplaşması yoluyla ortaya çıkmış eylemlerdir.

• Son zamanlardaki tavrıyla gözden düştü.
• Ailesinin ve öğretmeninin onca sözüne kulak asmadı.

Türkçede sözcüklerin yapısı incelendiğinde bazılarının yapım eki almadan (kitap, kitaplar); bazılarının yapım eki alarak (kitapçı, kitaplık) kullanıldığını; bazılarının ise iki sözcüğün bir araya gelmesiyle (kitabevi, kitapsever) oluştuğunu görüyoruz. Buna göre, Türkçede sözcükler, yapı bakımından üçe ayrılır: