Fiilde Çatı Konu Anlatımı: Fiillerin özneyle ilişkisini anlayın! Etkin, edilgen, dönüşlü ve işteş fiiller ile Türkçe dil bilgisini keşfetmek için tıklayın.
Fiilde Çatı Soru Kalıpları
Hem okul hem de merkezi sınavlarda karşınıza gelebilecek soru tarzlarını örnekler üzerinden pekiştirelim:
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde yüklem “geçişsiz” bir fiildir?
- Bu haberi gece yarısı ona ulaştırdı.
(Neyi ulaştırdı? = bu haberi / geçişli) - Ahmet bu çalışmadan sonra masasında uyumuştu.
(Neyi uyumuştu? = ??? / geçişsiz)
Bu soru “geçişli, geçişsiz, etken, edilgen vb.” tarzlarda karşınıza çıkabilir.
Aşağıdaki cümlelerde hangi fiil “edilgenlik eki” almamıştır?
- Daireler kış sonuna kadar bitirildi.
- Kış sonunda biraz zayıflamıştı.
Bir fiili edilgen hale getiren ek “-l, -n” seslerinden oluşur.
Aşağıda yer alan cümlelerden hangisi özne-yüklem ilişkisi bakımından diğerlerinden ayrılır?
Bu soruda cümlelere “etken, edilgen, dönüşlü ve işteş”lik bakımından yaklaşmalı ve farklı olan cümleyi tespit etmelisiniz.
- Bu kıyafet ona yakıştı.
- Dün gece üzüntüden uyumadı.
- Bu haber sonrası gülüştüler.
Yukarıda iki cümle etken fillerden oluşurken “Bu haber sonrası gülüştüler.” cümlesinde “-ş” işteş eki cümleye birlikte yapma anlamı katmıştır.
Taktik! 1.cümlenin yükleminde “ş” olmasına rağmen birlikte ve karşılıklı yapma anlamı olmadığından işteş değildir.
Aşağıda yer alan cümlelerden hangisi nesne-yüklem ilişkisi bakımından diğerlerinden ayrılır?
Bu soruda cümlelere “geçişli, geçişsiz, oldurgan ve ettirgen”lik bakımından yaklaşmalı ve farklı olan cümleyi tespit etmelisiniz.
- Haftalık giderlerden maaşını düştü.
- Tüm ay boyunca bizi çalıştırdı.
⇒ “çalıştırdı” fiilinin kökü “çalış-mak”tır ve geçişsiz bir fiildir ancak “-tır” ekini alarak geçişli hale getirildiğinden oldurgan fiildir.
Aşağıdakilerden hangisinde eylemi başkasına yaptırma anlamı vardır?
- Onu suçladığından odasından çıkmadı.
- Merdivenlere sararınca buraları temizletti.
⇒ “temizletti” fiili ettirgendir ve ettirgen fiillerde “işi başkasına yaptırma” anlamı vardır.
Aşağıdaki cümlelerden hangisinde çatı özelliği aranmaz.
Taktik! Sadece yüklemi fiil olan cümlelerde çatı özelliği olduğundan isim cümlelerinde çatı özelliği aranmaz.
- Yıllarca aramızda paylaştığımız şarkıydı.(Şarkı ismi yüklem olduğundan çatı aranmaz.)
Aşağıdaki cümlelerinde hangisinde geçişsiz eylem bir ek alarak geçişli hale gelmiştir.
⇒ Geçişsiz fiillerin “-r (-er, -ar), -t, -tır” eklerini alarak geçişli hale gelmesine oldurgan eylem denir ve soruda da bizlerden oldurgan fiili bulmamız isteniyor.
- Yıllarca para için çocukları çalıştırdı.
(çalışmak geçişsizdir ve “-dır” ekini alarak geçişli olduğundan oldurgan fiildir.) - Bu olaydan sonra patron dükkânı kapattırdı.
(kapatmak geçilidir ve “-dır” ekini alarak eylemin geçişlilik derecesi arttırıldığından ettirgendir.)
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde bir fiilin geçişlilik derecesi artırılmıştır?
⇒ Yukarıdaki “kapattırdı” örneğinde olduğu gibi geçişli fiillere getirilen “-r (-er, -ar), -t, -tır” ekleriyle geçişlilik derecesinin arttırılmasına ettirgen fiil denir ve soru da bizlerden bunu istemektedir.
Aşağıdaki cümlelerden hangisinde “-ş” eki cümleye işi birlikte ya da karşılıklı yapma anlamı katmamıştır?
- Ayşe ile okulda tanıştı.
- Bayramda bütün akrabalarıyla görüştü.
- Sonunda hayallerine ulaştı.
⇒ “Tanış-, görüş-” eylemlerinde karşılıklı ya da birlikte yapma anlamı varken “ulaştı” eyleminde böyle bir anlam olmadığından işteşlik yoktur.
Fiilde Çatı Taktikler
Taktik 1!
Sorularda sizden nesne-yüklem ilgisi isteniyorsa “-r, -t, -tır” eklerine, özne-yüklem ilgisi isteniyorsa “-l, -n” çatı eklerine dikkat et.
Taktik 2!
Sadece yüklemi fiil olan cümlelerde çatı özelliği olduğundan isim cümlelerinde çatı özelliği aranmaz.
- Bugünlerde bizde soğuk algınlığı var.(var isim olduğundan çatı aranmaz)
Taktik 3!
“İşi başkasına yaptırma” anlamı varsa ettirgen fiil olabilir.
- Patronla konuşarak çalışanlara zam yaptırdı.
Taktik 4!
Geçişsiz fiili geçişli oldurma oldurgan fiil, geçişli eyleminin derecesini arttırmaya ettirgen fiil denir.
Taktik 5!
Savaş, barış, yarış sözcükleri kök halde olan işteş fiildir.
Taktik 6!
Edilgen ve dönüşlü fiillerin ikisi de “-n, -l” eklerini alır ancak dönüşlü fiillerde işi yapan özne bellidir yani sözde özne değildir.
- Tüm apartman grip testinden geçirildi.(Sağlık testinden geçirenler yani özne belli değil)
- Elif, seni görünce en güzel kıyafetini giyindi.(Giyinen kim? = Elif / dönüşlü eylem)
