İnsanda Üreme Sistemi Konu Anlatımı
Dişi ve Erkek Üreme Sistemi
✔ İnsanlar eşeyli üreme yapan canlılardır.
✔ Dişilerde ve erkeklerde aynı amaca hizmet eden üreme organları bulunur. Bu organların yapıları birbirinden farklıdır.
Dişi Üreme Sistemi
Dişilerde;
✔ Yumurta hücresini üretmek
✔ Doğuma kadar fetüsü taşımak
✔ Hormon salgılamak görevleri olan sistemdir.
1) Ovaryum (Yumurtalık):
✔ Sağlıklı bir kadında rahimin sağında ve solunda olmak üzere iki tanedir.
✔ Her biri içerisinde yumurta hücresinin üretiminde görev alacak, çok sayıda folikül vardır.
✔ Fetüs halindeyken foliküller oluşmaya başlar ve folikül içinde bulunan oogonyumlar farklılaşarak primer oosit halini alır. Primer oositler ergenliğe kadar değişikliğe uğramadan beklerler.
✔ Ergenlikle beraber foliküller gelişmeye başlar ve hipofiz hormonlarının denetimi ile östrojen ve progesteron hormonu salgılarlar.
✔ Her ay yumurtalıklardan bir tanesi içinde birden fazla folikül gelişmeye başlar. Sadece bir tanesi gelişimini tamamlayarak yumurta hücresini üretir. (Genellikle)
2) Fallopi Tüpü (Yumurta kanalı):
✔ Yumurtalıkları rahime bağlayan içi silli kanaldır.
✔ Yumurtalıkla bağlandığı bölgeye kirpiksi huni denir.
✔ Kirpiksi huni, yumurta hücresinin yumurta kanalına atılmasını sağlar.
✔ Yumurta burada döllenir. Döllenmiş yumurtanın (zigot) ilk mitoz bölünmelerini geçirdiği yer burasıdır.
3) Uterus (Rahim / Döl yatağı):
✔ Embriyonun doğuma kadar gelişimini ve büyümesini tamamladığı yerdir.
✔ İç tabakasına endometriyum denir. Bu tabaka embriyonun rahime tutunduğu ve belirli bir süre beslendiği yerdir.
4) Vajina:
✔ Döllenmemiş yumurtanın dışarı atıldığı yerdir.
✔ Normal doğum ile fetüsün dışarı çıktığı yerdir.
✔ Üretra ile bağlantısı yoktur.
✔ Üreme ana hücrelerinin mayoz bölünme ile üreme hücreleri oluşturmasına gametogenez denir.
✔ Gametogenez kadınlarda oogenez, erkeklerde spermatogenez olarak isimlendirilir.
Oogenez
✔ Oogonyumların (yumurta ana hücresi) mayoz ile yumurta hücresi üretmesidir.
1) Kadınlarda oogenez fetüsken başlar, menopozla sonlanır. Fetüs halindeyken oogonyumlar mitoz bölünmeler ile primer oosit oluşturur. Oluşan bu hücreler ergenliğe kadar değişikliğe uğramadan bekletilir. Ergenlikle beraber her ay bir tanesi yumurta hücresini oluşturur.
2) Ergenlik ile beraber hormonların etkisi ile primer oosit mayoz I geçirerek sekonder oosit ve kutup hücresi halini alır. Kutup hücrelerinin sitoplazması azdır bu nedenle bir süre sonra kaybolur. Sekonder oosit ise mayoz II ye başlar. Metafaz II aşamasına geldiğinde ise bu aşamada durur. Folikül içinde çıkarak yumurta kanalına atılır. (Ovulasyon)
3) Yumurta kanalı içerisinde sperm ile karşılaşırsa döllenerek mayoz II ye kadığı yerden devam eder. Yumurta hücresi oluşturulur. Oluşan yumurta hücresi ile sperm hücresinin çekirdeği kaynaşır. Bol sitoplazmalı döllenmiş yumurta hücresi, az sitoplazmalı ikincil kutup hücresi oluşur. Kutup hücresi zamanla kaybolur.
Yumurta Hücresinin Yapısı
✔ Sentrozom organeline sahip olmayan sitoplazması normal hücrelerden daha fazla olan n kromozomlu bir hücredir.
✔ Etrafı zona pellusida tabakası ile kaplıdır. Bu tabaka birden fazla spermin dölleme yapmasını ve farklı türdeki spermlerin dölleme yapmasına engel olur.
✔ Zona pellusida etrafında bulunan folikül hücreleri, yumurta hücresini besler ve zona pellusidayı üretir.
Dişi Üreme Sisteminin Kontrolünü Sağlayan Hormonlar
GnRH: Hipotalamustan salgılanarak hipofiz bezinin ön lobuna etki eder. Hipofiz bezinden FSH ve LH salgılanmasını sağlar.
Hipofiz Hormonları
✔ FSH: Hipofizin ön lobundan salgılanır. Ovaryumları uyararak folikül gelişmesini ve folikülden östrojen hormonu salgılanmasını sağlar.
✔ LH: Hipofizin ön lobundan salgılanır. Ovulasyonu sağlar. Yırtılan folikülün yağ ile dolarak korpus luteum halini almasını sağlar. Ayrıca korpus luteumdan az miktarda östrojen çok miktarda progesteron salgılattırır.
✔ LTH: Hipofizin ön lobundan salgılanır. Süt bezlerinin gelişmesini ve annelik iç güdüsünün oluşmasını sağlar.
✔ Oksitosin: Hipofizin arka lobundan salgılanır. Rahim kaslarının kasılmasını sağlayarak doğumu başlatır ve süt bezlerinden süt salgılanmasını sağlar.
Östrojen
Folikülden salgılanarak rahim iç dokusunun gebeliğe hazırlanmasını sağlar. İkincil eşey karakterlerinin oluşmasını sağlar.
Progesteron
Korpus luteumdan salgılanır. Rahim iç duvarının gebeliğe hazırlanmasını sağlar. Gebelik süresince salgılanarak gebeliğin sonlanmasına engel olur.
MENSTRÜAL DÖNGÜ
Ergenlik ile menopoz arasında ortalama 28 gün süren, yumurta hücresinin üretimi ve üreme sisteminin gebeliğe hazırlanmasını sağlayan döngüdür.
Dört aşamada gerçekleşir.
1) Folikül Evresi (0 – 14 gün)
✔ Hipotalamustan salgılanan GnRH etkisi ile hipofiz bezinden FSH salgılanır.
✔ FSH etkisi ile foliküller gelişir ve oogenez başlar.
✔ FSH salgılanması folikülden östrojen salgılanmasına neden olur.
✔ Östrojenin belirli bir miktarda artışı hipofizden salgılanan FSH’ın azalmasına neden olur. (negatif feed back)
2) Ovulasyon Evresi (14. gün)
✔ Östrojenin FSH’a negatif feedback yapması ve GnRH etkisi ile hipofizden LH salgılanmasına neden olur.
✔ LH etkisi ile ovulasyon gerçekleştirilir. Folikül yırtılarak metafaz II de kalmış yumurta hücresi yumurta kanalına atılır
3) Korpus Luteum Evresi (14 – 28 gün)
✔ LH etkisi ile yırtılan folikülün içi yağ ile dolar. Bu yapıya korpus luteum (sarı cisim) denir.
✔ Korpus luteumdan çok miktarda progesteron az miktarda östrojen salgılanır.
✔ Bu evrede hipofiz bezinden LTH salgılanır. Bu hormon LH ile beraber korpus luteumun bozulmasına engel olur.
✔ Döllenme olmuşsa doğuma kadar korpus luteum bozulmaz. Böylece bu sırada yeni yumurta hücresi üretilmez.
✔ Döllenme olmamışsa LH, östrojen ve progesteron seviyeleri düşer. Korpus luteum bozulur.
4) Menstrüasyon Evresi (28 – 5 gün)
✔ Korpus luteumun bozulması sonucunda döllenmemiş yumurtanın endometriyum dokularıyla beraber kanla dışarıya atıldığı evredir.
✔ Bu evre ortalama 4 – 5 gün sürer. Bu evrenin ilk gününde aynı zamanda folikül evresi de görülmeye başlanmıştır.
ERKEK ÜREME SİSTEMİ
Erkek üreme sistemi;
✔ Sperm hücresinin üretilmesi
✔ Spermlerin dişi vücuduna aktarılmasında görevlidir.
1) Testisler (Er bezi)
✔ Penisin sağ ve solunda olmak üzere iki tanedir.
✔ İçinde seminifer tüpçükleri bulunur. Bu yapılar içerisinde bulunan spermatogonyumlar sperm hücrelerinin üretimesini sağlar.
✔ İçinde bulunan leydig hücreleri, testosteron hormonu salgılar.
✔ İçinde bulunan sertoli hücreleri spermlerin beslenmesini sağlar ayrıca inhibin hormonu üretir.
2) Epididimis
✔ Spermlerin hareket ve dölleme yeteneği kazandırılmasını sağlar.
3) Vas deferans
✔ Spermlerin depolanmasını ve penise aktarılmasını sağlar.
4) Yardımcı bezler
✔ Bir çift cowper bezi, bir çift seminal kese ve bir tane prostat bezinden oluşur.
✔ Bu üç bez seminal sıvıyı üretir.
✔ En büyük yardımcı bez prostat bezidir. İdrar ile spermin karışmasını önler.
Seminal Sıvı:
✔ Spermlerin beslenmesini ve hareket etmesini sağlar.
✔ Dişi üreme sistemi içerisinde spermlerin bir süre hayatta kalmasını sağlar.
5) Penis
✔ Spermlerin ve idrarın dışarı atıldığı yerdir.
✔ İçerisindeki kanala üretra denir. Üretra hem boşaltım sisteminin hem de erkek üreme sisteminin sonudur.
SPERMATOGENEZ
✔ Spermatogonyumların mayoz ile sperm üretmesidir.
✔ Ergenlik ile başlar antropoza kadar devam eder.
✔ Her ay binlerce sperm oluşturulabilir.
1) Seminifer tüpçükleri içerisinde bulunan spermatogonyumlar mitoz bölünme ve farklılaşmalar ile primer spermatositler oluşur.
2) Primer spermatositler ergenlik ile birlikte mayoz bölünmeye başlarlar. Mayoz I sonucunda iki tane sekonder spermtosit oluşur.
3) Sekonder spermatositler mayoz II ile toplamda 4 tane spermatid oluşturur. Spermatidler döllenme ve hareket yeteneği olmayan gametlerdir.
4) Spermatidler, epididimis içerisine giderek burada dölleme ve hareket yeteneği kazanır. Böylece sperm hücreleri oluşur.
Sperm Hücresinin Yapısı
✔ Baş, boyun ve kuyruk kısmında oluşur.
✔ Baş kısmında n kromozomlu çekirdek ve akrozom bulunur.
✔ Akrozom, bol miktarda sindirim enzimi içerir. Yumurta hücresinin zarının erimesini sağlar.
✔ Boyun kısmında bol miktarda mitokondri bulunur. Bu mitokondriler kuyruk kısmındaki kamçının hareketi için gerekli olan enerjiyi üretirler.
✔ Baş ile boyun kısmının ortasında sentrozom bulunur. Döllenmeyle beraber bu sentrozom zigotun sentrozomu haline gelir.
Erkek Üreme Sistemi Hormonları
GnRH: Hipotalamus tarafından salgılanarak hipofiz bezinin ön lobundan FSH ve LH salgılanmasını sağlar.
Hipofiz Hormonları
✔ FSH: Hipofiz bezinin ön lobundan salgılanır. Seminifer tüpçüklerini uyararak spermatogenezi başlatır.
✔ LH: Hipofiz bezinin ön lobundan salgılanır. Leydig hücrelerini uyararak testosteron hormonu salgılatır.
Testosteron
Testislerde bulunan leydig hücrelerinden salgılanır. Spermlerin olgunlaştırılmasını ve ikincil eşey karakterlerinin oluşturulmasını sağlar. Negatif geri bildirim ile FSH, LH ve GnRH salgılarını azaltır.
İnhibin Hormonu
Testis içerisindeki sertoli hücreleri tarafından salgılanarak FSH hormonunun salgılanmasına engel olur. (Negatif geri bildirim)
DÖLLENME
✔ Yumurta ve sperm hücresinin bir araya gelerek kaynaşmasına döllenme denir.
✔ Döllenme sonucunda oluşan 2n kromozomlu hücreye zigot denir.
✔ İnsanlarda üretilen yumurta hücresi fertilizin maddesi salgılayarak spermleri kendine çeker.
✔ Spermlerden bir tanesi zona pellusidayı geçip hücre zarına ulaştığında zona pellusida sertleşerek diğer spermlerin içeri girmesine engel olur.
✔ Yumurta içerisine spermin sadece çekirdek ve sentrozomu girer.
Zigotun sentrozomu spermden, mitokondrisi yumurtadan gelir.
✔ Kadında birden fazla yumurta hücresi üretilmiş ve bu hücreler ayrı ayrı döllenmişse bu durumda çoğul gebelikler oluşur. Ancak oluşan yavruların genetik yapsı birbirinden farklıdır. Örn: Çift yumurta ikizi
İnsanda Embriyonik Gelişim
EMBRİYONİK ÖRTÜLER
1) Koryon
✔ Embriyoyu koruyan en dış tabakadır.
✔ Embriyoyu korumak dışında allantoyisle beraber gaz alışverişini sağlar.
✔ Kuş ve sürüngen yumurtalarında kabuğun hemen altında bulunur.
✔Memelilerde plasentanın yapısına katılır.
2) Allantoyis
✔ Kuş ve sürüngen yumrtalarında embriyonun boşlatım atıklarını depolar ve koryonla beraber gaz alışverişini sağlar.
✔ Memelilerde göbek bağının atar ve toplardamarlarını oluşturur.
3) Vitellus
✔ Embriyonun beslenmesi için gerekli besinleri içeren kesedir.
✔ Kuş ve sürüngen embriyolarında büyük, memeli embriyolarında küçüktür.
✔ Plasentalı memelilerde embriyo endometriyuma tutunduktan sonra kaybolur ve embriyo plasenta tam olarak görevini yerine getirene kadar endometriyumdan beslenecektir.
✔ Amfibi yumurtalarında küçüktür. Amfibiler bu nedenle başkalaşım geçirirler.
4) Amniyon Zarı
✔ Embriyoyu saran ilk zardır.
✔ Embriyo ile arasında amniyon sıvısı bulunur. Bu sıvı, embriyonun kurumasını önler, embriyoyu mekanik etkilerden korur ve fetüse hareket alanı kazandırır.
İNSANDA EMBRİYONİK GELİŞİM
Bu olay segmentasyon, gastrulasyon ve organogenez şeklinde gerçekleşir.
1) Segmentasyon
✔ Yumurta kanalı içerisinde oluşan zigotun geçirmiş olduğu ilk mitoz bölünme evresine segmentasyon denir.
✔ Segmentasyon sırasında büyüme (kütle artışı) olmaz ve toplam hacim değişmez.
✔ Zigotun bölünmesi ile oluşan her bir hücreye blastomer denir.
✔ 3-4 gün içerisinde zigot çok sayıda küçük hücreden oluşmuş dut şeklindeki morula halini alır.
✔ Döllenmeden 6-7 gün sonra embriyoda yaklaşık 100 hücre vardır. Bu hücreler ortası sıvı ile dolu bir yapı oluşturur. Oluşan embriyonun bu haline blastula (balastosist) denir. Blastula içindeki sıvıya ise blastosöl denir. Balastosist halindeki embriyo, endometriyuma (rahim iç dokusu) ulaşarak tutunmaya başlar.
✔ Segmentasyon sırasında hücre farklılaşması gerçekleşmediğinden oluşan her bir blastomer yeni canlıyı oluşturabilecek yetenektedir. Zigotun ilk bölünmelerinde oluşan blastomerler birbirinden ayrılarak segmentasyonlarına ayrı ayrı devam ederse çoğul gebelik oluşur. Oluşan yavruların genetik özellikleri aynı olur. Ör: Tek yumurta ikizleri
2) Gastrulasyon
✔ Blastulanın alt yüzeyinde yer alan hücreler blastula boşluğuna doğru göç etmeye başlar. Bu hücre göçüyle birlikte embriyo, gastrula adını alır.
✔ Hücre göçüyle beraber insanda üç tabakalı embriyo oluşur.
✔ Farklılaşma gastrula evresinde başlar. Gastruladan önceki embriyoların yapısındaki blastomerlerin her biri yeni bir insana dönüşebilme yeteneğine sahipken gastruladan itibaren hücrelerin her birinin yeni bir insanı oluşturma yeteneği yoktur.
3) Organogenez
✔ Embriyonik tabakaların farklılaşarak doku ve organları oluşturmasıdır.
✔ Omurgalı embriyolarında ilk oluşan organ notokorddur.
✔ Blastula halindeki embriyo endometriyuma tutunur. Blastulanın yapısındaki hücrelerden HCG salgılanır. Bu hormon korpus luteumun bozulmasını engelleyerek gebeliğin devam etmesini sağlar.
✔ Gebeliğin ilerleyen aşamalarında (yaklaşık 1 ay sonra) rahim içerisinde koryon sayesinde plasenta gelişir ve embriyo plasenta aracılığı ile beslenir. Ayrıca plasenta progesteron hormonu salgılayarak gebeliğin devam ettirilmesini sağlar.
✔ Allantoyis gelişerek embriyo ile plasenta arasında göbek bağını oluşturur. Göbek bağı içerisinde bir toplar, iki atardamar bulunur. Atardamarlar kirli kan, toplardamar temiz kan taşır.
✔ 8. haftadan sonra embriyo fetüs adını alır. 40. haftaya kadar rahim içerisinde gelişimini devam ettirir.
Ultrason: Gebelik boyunca fetüsün gelişiminin incelenmesini sağlayan cihazdır. Ses dalgalarını görüntü haline getirdiğinden fetüse hiçbir zararı yoktur.
Tüp Bebek: Gamet sayısının yetersiz oluşu, dişi üreme sisteminin döllenmeye uygun olmaması gibi nedenler ile döllenme olayının doğal yollarla olmadığı durumlarda; kadın ve erkekten alınan gametlerin laboratuvar ortamında döllenmesi sağlanarak oluşturulan embriyoların, kadın vücuduna yerleştirilesi ile gebeliğin oluşturulmasıdır.
Mikroenjeksiyon Yöntemi: .Tüp bebek yöntemi sırasında yumurta ve sperm hücresi aynı ortama bırakılarak döllenme gerçekleşmesi sağlanır. Ancak, spermin kendiliğinden dölleme yapamaması durumunda spermler yumurta içerisine aşılanır. Bu şekilde döllenme olayının gerçekleşmesi sağlanır. Buna mikroenjeksiyon yöntemi denir.
Amniyosentez: Fetüsün gelişimi sırasında yapılan test ve gözlemler sonucunda fetüste genetik hastalık olma ihtimali farkedilirse enjeksiyon ile amniyon sıvısı örneği alınmasına amniyosentez denir. Bu sıvı içerisinde fetüse ait hücreler de yer alır. Bu hücrelerin mitoz bölünmeler geçirmesi sağlanır. Mitoz bölünmenin metafaz evresinde kromozomların görüntüsü bilgisayara aktarılarak kromozomlar incelenir. Buna karyotip analizi denir. Karyotip analizi sonucunda kromozomal bozukluklar varsa saptanabilir.
kaynak:selinhoca
